कोरोना संकटमा मनोविज्ञान : मनोचिकित्सक र मनोवैज्ञानिकको विचार

प्राणघातक कोरोना भाइरस (कोभिड १९) को महामारीले विश्वभर लाखौँ मानिसहरूको ज्यान गइसकेको छ । विश्वनै कोरोनाबाट त्रसित छन् । मानिसहरू क्वारेन्टाइनमा छन् । विश्वका सबै देश लकडाउन छ ।

विश्वको शक्तिशाली नाममा परिचित गराउने कुनै देशको नागरिक कोरोनाको त्रासबाट अछुत छैन । जोन हप्किन्स विश्वविद्यालयको तथ्यांकअनुसार हाल सम्म विश्वभर कोरोनाबाट मृत्यु हुनेको सङ्ख्या दुई लाख ११ हजार ९९ जना पुगेको छ । संक्रमित सङ्ख्या ३० लाख ४० हजार ७ सय ९ जना पुगिसकेको छ । निको पनि भइरेका छन् । एउटा आशा अहिलेलाई त्यही बनेको छ, कोरोनासँग लड्न सक्ने स्वयम हामी भित्रको प्रतिरोधात्मक क्षमता । ८ लाख ९३ हजार ८ सय ७२ जना निको भएका छन् ।

नेपाल पनि कोरोनाबाट अछुतो छैन । उच्च जोखिममा रहेको नेपालमा पनि लकडाउन लागु भएको एक महिना भन्दा लामो समय भइसकेको छ । लकडाउनले विभिन्न समस्याहरू उत्पन्न गरेको छ । मानिसको मनोविज्ञानमा पनि कोरोना र लकडाउनले धेरै प्रभाव पारेको छ ।

यसै सन्दर्भमा मनोचिकित्सक नाजमा राई, मनोवैज्ञानिक विनय पाण्डे र सङ्गम खत्रीको कोभिड १९ को सङ्कट र तनावबारे संयुक्त विचार राखेका छन् ।

१. तनावलाई हामी कसरी बुझ्ने, यसको कारक तत्त्व के के हुन सक्छ ?

तनाव हाम्रो शरीरको सामान्य प्रतिक्रिया हो । जब हाम्रो शरीरमा कुनै किसिमको परिवर्तन हुन्छ त्यो परिवर्तन को प्रतिक्रिया को रूपमा तनाव उत्पन्न हुन्छ। शरीरले यी परिवर्तनहरूलाई शारीरिक, मानसिक, र भावनात्मक प्रतिक्रियाको साथ प्रतिक्रिया गर्दछ।

केही प्रकारको तनाव हाम्रो स्वास्थ्यको लागि राम्रो हुन्छ। यसले हामीलाई सचेत रहन र ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्दछ। तर कुनै किसिमको तनाव धेरै अधिक हानिकारक हुनसक्छ। शरीरको स्वायत्त तंत्रिका प्रणालीमा निर्मित तनाव प्रतिक्रिया हुन्छ जसले शारीरिक परिवर्तन गर्दछ जसले शरीरलाई तनावपूर्ण परिस्थितिहरूको सामना गर्न अनुमति दिन्छ। यसलाई “लडाई वा उडान“ प्रतिक्रियाको रूपमा पनि चिनिन्छ। हामी तनाव पूर्ण परिस्थितिमा यी दुई प्रक्रिया प्रयोग गर्छौ त्यसको सामना गर्छौ या त्येस्लाई छाडेर अगाडी बढ्छौ।

भूकम्पको समयमा पनि हामी विभिन्न तनावहरूबाट जुझेका थियौ । त्रास, डर, चिन्ता, अन्योल, थकाई, खानामा परिवर्तन, निन्द्रामा परिवर्तन, आदि। त्यसै गरी अहिले COVID 19 को समयमा पनि हामीमा यस्ता लक्षणहरू देखा पर्न सक्छन् । यी सबै तनावपूर्ण परिस्थितिहरूमा सामान्य प्रतिक्रियाहरू हुन्। हाम्रो शरीर शारीरिक, मानसिक, र भावनात्मक हिसाबले यी परिवर्तनहरू समायोजन गर्न बाध्य छ ।

यस Lock down को समयमा हामी शारीरिक दुरी, भेटघाट गर्नबाट वञ्चित, घरमै बस्न र घरबाटै काम गर्न बाध्य छौ। अझ कतिपय व्यक्तिहरूले काम गर्न नपाएको अवस्था पनि छ। यो सबै परिवर्तनका कारण तनाव सिर्जित हुन सक्छ। तनावका मुख्य कारकलाई तल दिए अनुसार विभाजन गर्न सकिन्छ।

कारण, कारकहरू हुन्:

१. वातावरण

• हाम्रो काम गर्ने विधिमा परिवर्तन
• परिवार र साथीहरूबाट टाढा हुनु
• असुरक्षित वातावरण

२. सामाजिक

• आफ्नै समाजबाट टाढा भएको महसुस हुनु
• स्वास्थ्यकर्मी तथा सरसफाइमा कार्यरत कर्मचारीहरू प्रति भेदभाव (भाइरस संकुचनको डर)
• समाजबाट समर्थनको अभाव
• प्रियजनको मृत्यु
• जागिर गुमाउनु

३ .शारीरिक स्वास्थ्य

• दीर्घकालीन रोग जस्तै हृदय रोग, मधुमेह, आदि।
• वृद्ध वा बिरामी परिवारको सदस्यको ख्याल राख्नु

४. भावनात्मक समस्याहरु

• उदासीनता, चिन्ता,
• क्रोध, शोक, दोषी,
• आत्मसम्मानमा कमी

(आघातिक घटना, जस्तै प्राकृतिक प्रकोप, , चोरी, बलात्कार, वा हिंसा )

     २. तनावले निम्ताउने असर कस्तो हुन्छ

COVID-19 ले व्यक्तिलाई शारीरिक र आर्थिक रूपमा मात्र नभई मानसिक रूपमा पनि असर पारिरहेको छ। यो अवस्थाले स्वस्थ व्यक्ति लाई त असर पारेको छ नै तर पहिलेदेखि नै मानसिक स्वास्थ्य समस्या भोगिरहेका र लागु पदार्थको दुर्व्यसन मा परेकालाई अझ बढी प्रभाव पारेको देखिन्छ ।

धेरैका लागि तनावले निम्त्याउने प्रभाव यस प्रकार हुन सक्छन् :-

१. शारीरिक

• शरीर दुखाइ, टाउको दुख्ने, पेट दुख्ने
• उच्च रक्तचाप, छाती दुख्ने
• वजनमा परिवर्तन (घट्ने वा बढ्ने)
• अत्यधिक मात्रामा थकाई लाग्नु
• शरीर काँप्नु, शारीरिक कम्पन महसुस हुनु र शारीरिक स्वास्थ्य बिग्रिनु
• अत्यधिक पसिना आउनु, मांसपेशीमा तनाव, पाचन प्रणालीमा समस्या हुनु

२. भावनात्मक

• आत्म-सम्मान कमी वा केही गर्न असक्षम छु भन्ने महसुस हुनु
• आफ्नो वा प्रियजनको स्वास्थ्य प्रति चिन्तित
• अत्याधिक डर, चिन्ता, र उदासीनता
• मानसिक स्वास्थ्य समस्या वा यस प्रतिको चिन्ता बढ्नु

३. व्यवहार

• खानपान वा निन्द्रा मा परिवर्तन (घट्ने वा बढ्ने)
• धेरै थकान वा अत्यन्त सक्रिय महसुस हुनु
• स्वयं(हानि गर्ने व्यवहार वा आत्महानि गर्ने विचार आउनु वा बढ्नु
• रक्सी, सुर्तीजन्य पदार्थ र चुरोट, लागू औषधको सेवन बढ्नु
• एक्लोपन
• जोखिमपूर्ण व्यवहार देखाउनु

ज्येष्ठ नागरिकहरू COVID-19 र शारीरिक दुरी कायम राख्दा आउन सक्ने समस्याहरू प्रति बढी जोखिममा छन् । यो अवस्थामा उनीहरू आफूलाई अझ धेरै एक्लो र असहाय महसुस गर्न सक्छन् ।

उनीहरू पहिले नै पुरानो स्वास्थ्य समस्याबाट जुधिरहेका हुन सक्छन् र COVID-19 ले उनीहरूमा थप तनाव र जोखिम उत्पन्न गराउन सक्छ । त्यस्तै अपांगता भएका व्यक्तिहरूले पनि धेरै चुनौतीहरू को सामना गरिरहेका हुन्छन् र यो अवस्थाले उनीहरूलाई जीविकोपार्जन गर्न र रोजगारी पाउन थप समस्या उत्पन्न गर्छ ।
युवाहरू जसले यो संकटका कारण आफ्नो जागिर घुमाए, जो विदेशमा काम गर्दै छन् र जसले आफ्नो परिवारको रेखदेख गरिरहेका छन् उनीहरूलाई भने यो समयले बढी प्रभावित परेको छ ।

त्यसै गरी महिला तथा बालबालिकाहरू जो घरेलु हिंसा वा दुर्व्यवहारको साथ बाचिरहेका छन् वा सिकार भएका छन्, COVID-19 को प्रभाव उनीहरूमा अझ बढ्न सक्छ । घर भित्रै बस्नु पर्ने बाध्यताको कारणले घरेलु हिंसा झन् धेरै बढिरहेको छ र यसले पीडित र पिडक दुवैको शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यमा प्रभाव परिरहेको छ जसले गम्भीर मानसिक स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउन सक्छ ।

      ३. अहिले कोरोना संक्रमितको मनोविज्ञान त्रासपूर्ण होला, तनावले सम्बन्धित व्यक्तिको स्वास्थ्यमा कतिको असर पार्छ ?

विश्वभरिनै कोरोना भाइरसको महामारीबाट बच्नु र बचाउनु एकदमै चुनौतीपूर्ण देखिएको छ । यस्तो विपद्को समयमा दुखी हुनु, चिन्तित हुनु, भ्रमित हुनु वा डराउनु सामान्य हो । हालको अवस्थामा प्राय देशहरू बन्दाबंदीको अवस्थामा रहेका छन् ।

यसले धेरै व्यक्तिहरूमा तनाव र चिन्ता उत्पन्न गराइरहेको छ जुन हामीले दिनहुँ रूपमा सुन्दै वा पढ्दै आएका छौ । बन्दाबंदिमा परेका, घरबाटै आफ्नो कामहरू गरिरहेका, एक्लो वा Quarantine मा बसिरहेका व्यक्तिहरूमा अहिले तनावको असरहरू देखिएको छ । जसको कारणले उनीहरूमा शारीरिक समस्या मात्र नभई मानसिक स्वास्थ्य समस्या तथा व्यवहारिक समस्याहरू उत्पन्न हुनसक्छ जस्तै, दैनिक क्रियाकलापमा रास आउने, प्रतिफल आउने किसिमको कामहरू गर्न नसक्ने, खानपानको मात्रामा परिवर्तन हुने, निन्द्रा बढी वा कम लाग्ने, कौतूहल बढ्ने, एउटै काम बारम्बार दोहोराइरहने, नकारात्मक सोचहरू बढ्ने, आदि ।

अझै यसको बढी असर कोरोना संक्रमित व्यक्तिहरूमा देखा पर्न सक्छ । आफ्नो परिवार, इष्टमित्र, साथीभाइबाट टाढा बस्नुपर्ने बाध्यता र एक्लोपनको कारणले यस्ता व्यक्तिहरूमा मनोसामाजिक असरहरू धेरै देखिन सक्छ । नकारात्मक विचार आउने, अत्यधिक डर, चिन्ता प्रकट प्रकट गर्ने, जीवन जिउनुको अर्थ नदेख्ने, हिन्नता बोध हुने, भविष्य प्रति निराश रहने र आत्महत्या सम्बन्धी सोच आउने जस्ता समस्याहरू देखा पर्न सक्छन् ।

      ४. अहिले भएको लकडाउनले मनिसमा कतिको तनाव उत्पन्न गर्ला ? लकडाउन पछि परिस्थिति सामान्य हुन्छ त ?

बहुसांस्कृतिक मनोसामाजिक संस्था नेपाल (टि.पी.ओ. नेपाल) द्वारा हाल गरिएको एक अनुसन्धानमा १६१८ सहभागीहरू मध्य २४५ सहभागीहरूले आफू कोरोना भाइरसको प्रकोपबाट डराएको, चिन्तित रहेको र उदास महसुस गरेको बताए ।

अनुसन्धानको आधारमा हाल देशमा अन्य अवस्थामा भन्दा बढी मनोसामाजिक समस्या बढेको देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा सरकार तथा सम्बन्धित निकायहरूले छिटो भन्दा छिटो अति आवश्यक कदमहरू चाल्दै समयमा नै मनोसामाजिक समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्दै लैजानु पर्ने देखिन्छ ।

Lockdown पछिको अवस्थामा भने जनजीवन सामान्य अवस्थामा फर्किन गाह्रै छ तर असम्भव भने छैन । यदि अहिलेको समस्यालाई हामीले उचित रूपमा सदुपयोग गर्न सक्ने हो र आफ्नो व्यवसाय, सीप, व्यक्तित्व विकास गर्दै आफूलाई शारीरिक र मानसिक रूपमा स्वस्थ राख्न सक्यौ भने मनमा नकारात्मक सोच र विचारहरू आउदैनन र यसले हामीलाई तनाव कम गर्न मदत गर्छ । यसको निम्ति हामीले आएका नकारात्मक सोचहरूलाई सकारात्मक तिर कसरी परिवर्तन गर्ने कुरामा अभ्यास गर्न जरुरी छ ।

जस्तै ;

सामान्य अवस्थामा जस्तै अहिलेको अवस्थामा पनि हाम्रो दैनिक क्रियाकलापहरूलाई सँगसँगै लान सकियो भने यसले नकारात्मक सोच आउन दिँदैन ।  पछि परिस्थिति सामान्य भएपछि यसले हामीलाई पूर्ण आफ्नो दैनिकी जीवनमा फर्कौना मदत पुर्याउछ ।  त्यसका लागि नियमित रूपमा गरिने कार्य जस्तै सोही समयमा सुत्ने, उठ्ने, व्यायाम गर्ने, नुहाउने, तयार हुने, खाना खाने गर्न सकिन्छ ।  तनावको समयमा हामीले आफ्नै आवश्यकता र अनुभवमा ध्यान दिनु पर्छ।  आफूलाई रमाइलो र आरामदायी महसुस हुने स्वस्थ क्रियाकलापमा संलग्न हुनुपर्छ र स्वस्थ खानेकुराहरू खानुपर्छ ।

      ५. कोरोना महामारीको अन्त्य पस्चातको समाज कस्तो हुन्छ जस्तो लाग्छ ?

यो कठिन समय हो र COVID 19 विश्वव्यापी स्वास्थ्य सङ्कट मात्र बनेको छैन, यो एक आर्थिक, र मानसिक स्वास्थ्य सङ्कट पनि भएको छ, यसले समाजका सबै समूहहरूलाई असर गरिरहेको छ, र त्यसले हाम्रो जीवनशैलीलाई फरक तरिकाले परिवर्तन गर्न र परिवर्तन गर्न जारी राख्दछ।

हामी पहिले नै विभिन्न क्षेत्रहरूमा परिवर्तन देख्न सक्छौँ। आर्थिक हिसाबले मान्छेहरू अब अन्तर्राष्ट्रिय निर्यातमा बढी सतर्क हुनेछन्, र राष्ट्रिय वा स्थानीय बजारमा बढी ध्यान दिन सक्दछन्। यसले स्थानीय अर्थव्यवस्थामा वृद्धि गर्दछ ।

COVID 19 ले पक्कै पनि सामाजिक संक्राउ बनाएको छ, जहाँ भावनाहरू एक व्यक्तिबाट अर्कोमा फैलिंदैछ । तनाव र चिन्ता यस सङ्कटको सबैभन्दा धेरै सामान्य प्रतिक्रियाहरू हुन् र जुन COVID 19 पछि जारी रहनेछ, र सबैभन्दा कमजोर समूहहरूका लागि यसले पोस्ट ट्राउमेटिक स्ट्रेस डिसअर्डर निम्त्याउन सक्छ। मानसिक स्वास्थ्य अर्को महामारी हुनेछ ।

त्यहाँ पहिले नै व्यवहारिक परिवर्तनहरू भएका छन्, हामी कसरी काम गर्छौँ, हाम्रो समय खर्च गर्ने तरिका, अध्ययन गर्ने तरिका, हामी कसरी परिवारसँग छौँ। आज हामी अनलाइन काममा परिवर्तन देख्न सक्छौँ । अधिक र अधिक मनोवैज्ञानिक र सल्लाहकारहरूले अनलाइन मार्फत सेवा प्रदान गर्न सुरु गरेका छन् । यसले दूर औषधीको लागि मार्ग देखाएको छ ।

स्वास्थ्य सेवा प्रणालीलाई सुधार गरी तिनीहरू भविष्यका महामारी वा महामारीको लागि तयार हुनेछन्। अस्पतालका कर्मचारीहरू र सरसफाइ कामदारहरू देखिने तरिका परिवर्तन हुँदै छ, कसैको लागि यो सकारात्मक परिवर्तन हो, जहाँ उनीहरूलाई उद्धारकर्ताको रूपमा हेरिन्छ, जबकि अरूहरूको लागि उनीहरूलाई भेदभाव गरिएको छ। उही समयमा, मानसिक स्वास्थ्य पेशेवरहरू, एकपल्ट फेरि सङ्कटको समयमा र पनि मानिसहरूलाई सहयोग पुर्‍याउने महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व भएको छ। व्यक्तिहरू उनीहरूको मूल्यको बारेमा बढी सजग हुँदै जान्छन् ।

हामीले अनलाइन समाचारमा सोसल मिडियामा अनलाइन जानकारीमा भर पर्न थालेका छौँ। हामी अविश्वसनीय वा नक्कली समाचारको लागि अति संवेदनशील भएका छौँ। हामी मध्ये धेरैले हामी सोसल मिडियामा पढेको कुनै पनि समाचारहरूमा विश्वास गर्न बढी सतर्क हुनेछौँ, जसबाट हामीले हामीले सोसल मिडियाबाट प्राप्त गर्ने सूचनाको उपभोगलाई कम गरिरहेका छौँ ।

सरकारी नीतिहरू अर्को महत्त्वपूर्ण माध्यम हुन् जसको माध्यमबाट धेरै जीवनहरू परिवर्तन हुनेछन्। अहिले, राहत सामग्रीहरूको लागि, कसले के पाउँछ र कहिले, कहिले सम्म उनीहरूले यस्तो तरिकाले काम गर्नु आवश्यक छ कि तिनीहरूले आफ्नो जीवन विनाश बिना मानिसहरूलाई बचाउँदछन्। उदाहरणका लागि सरकारले तालाबन्दीको फैसला गरे तर उनीहरू काठमाडौँमा काम गरिरहेका सयौँ मानिसहरूलाई आफ्नो गाउँमा दिनको लागि पैदल यात्रा गरिरहेका बिर्सिए, जसलाई अहिले सरकारले यातायात सहयोगको तयारी गरेका छन् । तर यी सब पहिले नै तयार गरिनुपर्दछ, किनकि लकडाउनले प्रसारण घटाउन सक्छ, तर यसले बढ्दछ र घरेलु हिंसा, बेरोजगारी दर, भोकमरी, सडक जनावरको हत्या र परित्याग बढेको छ ।